Γραμμικά σχέδια, σκίτσα, μακέτες, αξονομετρικά και προοπτικά αλλά και κολλάζ, φωτορεαλιστικές εικόνες και βίντεο: ένα οπλοστάσιο με το οποίο οι αρχιτέκτονες προσπαθούν να συλλάβουν και να περιγράψουν τις επεμβάσεις τους στον χώρο.

Είναι όμως αυτά τα μέσα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού απλώς εργαλεία που αποτυπώνουν μια ήδη διαμορφωμένη στο πνεύμα σύλληψη, περιορίζεται δηλαδή ο ρόλος τους στη γραφική απόδοση μιας ιδέας; Συχνά οι αρχιτέκτονες αρέσκονται να πιστεύουν κάτι τέτοιο καλλιεργώντας μια εντύπωση εσωτερικής αυτοτέλειας της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Όμως μια προσεκτικότερη εξέταση μπορεί εύκολα να πείσει ότι η διατύπωση της αρχιτεκτονικής πρότασης σε ένα αναπαραστατικό μέσο δεν είναι απλώς μια τεχνική επιλογή του αρχιτέκτονα αλλά ένας τρόπος να σκέφτεται τον χώρο. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι μια κατασκευή που όσο οικοδομείται πνευματικά άλλο τόσο επινοείται για παράδειγμα μέσα από τις γραμμές που χαράσσονται σε ένα χαρτί, από τις αποσαφηνίσεις και τους υπαινιγμούς τους. Ακόμα και νοητικές διεργασίες του σχεδιασμού που δεν συνοδεύονται από χειροπραξία υπακούουν ως ένα βαθμό στις νομοτέλειες των αναπαραστατικών εργαλείων που έχουν εσωτερικευθεί στην αρχιτεκτονική σκέψη.

Η συνειδητοποίηση της συμβολής που έχουν οι έμμεσες υποδείξεις των αναπαραστατικών κωδίκων στην σχεδιαστική συμπεριφορά δεν είναι ένα εγχείρημα χωρίς δυσκολίες. Μπορεί να αποδιοργανώσει πεποιθήσεις, αυτοματισμούς και παγιωμένους τρόπους του αρχιτέκτονα. Η χρήση συγκεκριμένων μέσων αποκτά με τον χρόνο μια οικειότητα χάριν της οποίας πρόθυμα παραβλέπεται ο κανονιστικός τους χαρακτήρας.

Ωστόσο η επίγνωση του ιδιαίτερου καθεστώτος της αρχιτεκτονικής αναπαράστασης είναι συχνά κρίσιμη για την απεμπλοκή της δημιουργικής διαδικασίας από καθηλωτικές βεβαιότητες. Είναι επίσης πολύτιμη και για την αναδρομική κατανόηση των ιστορικών βημάτων της αρχιτεκτονικής σκέψης και πρακτικής μέσω της αμφίδρομης σχέσης τους με τις εκάστοτε απεικονιστικές μεθόδους. Οι τεχνικές που  συγκροτούν το βλέμμα μιας συγκεκριμένης εποχής προς τον χώρο έχουν σαφείς πολιτισμικούς και ιδεολογικούς προσδιορισμούς που μεταγράφονται στις αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις οι οποίες με τη σειρά τους τροποποιούν και εξελίσσουν τις τεχνικές.

Η επικράτηση των ψηφιακών αναπαραστατικών μέσων έχει αλλάξει σημαντικές πτυχές της σχεδιαστικής διαδικασίας και επιπλέον εγκαθιστά σταδιακά ένα νέο καθεστώς οπτικής συνείδησης και αντίληψης της πραγματικότητας. Τα ψηφιακά μέσα εισάγουν νέες εννοήσεις και δυνατότητες χειρισμού του χώρου, επιτρέπουν πολυπλοκότερες μορφοποιητικές προσεγγίσεις και ταυτοχρόνως γεφυρώνουν αποτελεσματικότερα την απόσταση και τα συχνά χάσματα ανάμεσα στον σχεδιασμό και την κατασκευή.

Με την εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό περάσαμε από ένα καθεστώς σταθερότητας της εικόνας σε ένα νέο καθεστώς βασισμένο στην πολλαπλότητα, στην μεταμόρφωση, στην κίνηση και στη διαρκή αλλαγή. Επίσης η πληροφορική τεχνολογία με την μεγάλη συνδυαστική ικανότητα και την ανάπτυξη της  ψηφιακής δυνητικής πραγματικότητας εισήγαγε ένα υψηλό βαθμό «αυθαιρεσίας» στη σχεδιαστική διαδικασία,  μεταβολή που δημιουργεί ένα καθόλου καθησυχαστικό αίσθημα αμφιβολίας

Υπό το πρίσμα αυτών των θεωρήσεων το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας διοργάνωσε στις 21, 22 και 23 Οκτωβρίου 2005 στο Βόλο, συνέδριο με θέμα "Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης". Το συνέδριο επεδίωξε να φέρει στο προσκήνιο τις ποικιλόμορφες και κάποτε δυσδιάκριτες σχέσεις αναπαράστασης και αρχιτεκτονικής σκέψης και πρακτικής που συνήθως παραμένουν στη σκιά των κεντρικών προβλημάτων της αρχιτεκτονικής συζήτησης. Οι ανακοινώσεις του συνεδρίου που αποτελούν το υλικό αυτού του τόμου κυμάνθηκαν σε ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων που για επιχειρησιακούς λόγους ομαδοποιήθηκαν στην παρακάτω σειρά θεματικών περιοχών:

Μέθοδοι και ερμηνείες

Το σχέδιο αποτελεί ταυτόχρονα παραστατικό και αναπαραστατικό σύστημα και λειτουργεί ως μηχανισμός διαπραγμάτευσης ανάμεσα στο πραγματικό και το θεωρητικό αντικείμενο της αρχιτεκτονικής. Η διεύρυνση αυτού του μηχανισμού εξαιτίας των αλλαγών των τεχνικών και των εργαλείων  αναδεικνύει συνεχώς καινούργια ζητήματα εκπαίδευσης και σχεδιασμού. Η μετακίνηση από τον σχεδιασμό της στατικής κατασκευής στον σχεδιασμό της συνέχειας, της  εμπειρίας του χώρου αποτελεί μια από τις χαρακτηριστικές εκφράσεις αυτών των αλλαγών.

Αναπαράσταση και αρχιτεκτονικό  ιδίωμα

Τα ερωτήματα που τέθηκαν αφορούσαν την σχέση αναπαράστασης και αρχιτεκτονικής αντίληψης. Με τι τρόπο δηλαδή τα τεχνικά και εκφραστικά εργαλεία υποβάλλουν κατευθύνσεις και περιορισμούς και ορίζουν ένα κανονιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός. Το έργο των αρχιτεκτόνων Miralles, Rossi, Mendelsohnκαι Brunierαποτέλεσε το παραδειγματικό υλικό της ενότητας.

Ιδέες και τεχνικές στην ιστορία των αναπαραστάσεων

Η εξέταση των σύνθετων εξαρτήσεων των σχεδιαστικών συμβάσεων και αναπαραστατικών συστημάτων με το πολιτιστικό περιβάλλον εμπλουτίζει την ιστορική θεώρηση της αρχιτεκτονικής και επιτρέπει να διαφανούν γενεαλογίες που δεν είναι πάντα γραμμικές αλλά χαρακτηρίζονται από άλματα, ασυνέχειες ή επανακάμψεις.

Η υιοθέτηση συγκεκριμένων αναπαραστατικών τεχνικών επηρεάζεται από τις πολιτιστικές αξίες της κάθε εποχής και με την σειρά της διαμορφώνει τον τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας. Μέσα από την κατανόηση της πολυσήμαντης και μεταβαλλόμενης σχέσης σχεδίου - αρχιτεκτονικής ιδέας και σχεδίου - κτιρίου, αναπτύχθηκε μια θεματολογία σε διάφορα ιστορικά συγκείμενα, που κινήθηκε από το σχέδιο ως έλεγχο της κατασκευής τον 14^ο αιώνα, την σχέση πανοράματος και αρχιτεκτονικών θεωριών τον 19^ο αιώνα, την σχέση του αξονομετρικού σχεδίου με το Μοντέρνο Κίνημα έως την αποθέωση της αποσπασματικότητας στην φωτογραφική αφήγηση τον 20^ο αιώνα.

Συμβολικά συστήματα και χωρικές αφηγήσεις

Η αναπαράσταση στην αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς μια υπόθεση τεχνικών επινοήσεων αλλά μια διαδικασία συνδιαλλαγών με άλλα γνωστικά πεδία που επιτρέπει την εγκατάσταση στην αρχιτεκτονική σκέψη μεθόδων και μεταφορών που προέρχονται από αυτά. Η μεταφορά τεχνικών και εννοιών από τον χώρο της ζωγραφικής, της λογοτεχνίας, του χορού, της φιλοσοφίας ή των μαθηματικών και τα αναπαραστατικά ζητήματα που προκύπτουν καθώς μετακινούμαστε από το ένα μέσο στο άλλο, αποτέλεσε έναν από τους άξονες του συνεδρίου. Η παραγωγή υβριδικών καταστάσεων και οι τεχνικοί περιορισμοί που θέτει η υλικότητα των μέσων με τα οποία αναπαριστούμε,  οδηγούν στην ανάπτυξη νέων εννοιών στην αρχιτεκτονική θεωρία και τον σχεδιασμό.

Προσεγγίσεις στη φύση της αναπαράστασης

Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση μπορεί να εννοηθεί και να πραγματευτεί μόνον μέσα από την πολυμέρεια που προσφέρουν οι συνεχώς μετατοπιζόμενες εστιάσεις διαφορετικών θεωρήσεων. Συνιστώσες της αναπαράστασης εντοπίζονται στο πλέγμα σχέσεων ανάμεσα στο αναπαριστώμενο και στο υποκείμενο, στη συναρμογή του πραγματικού με τις περιγραφές του, στην αμφιταλάντευση ανάμεσα στην ιδέα και στην φυσική πραγματικότητα της αρχιτεκτονικής ή στην αναλογία της με την κειμενική έκφραση.

Η διερεύνηση των συνθηκών που επιτρέπουν την λειτουργία της αναπαράστασης και τα ερωτήματα που ανακύπτουν προάγουν την αντίληψη του ασταθούς εδάφους όπου θεμελιώνονται πολλές από τις παραδοχές της αρχιτεκτονικής.

Νέες τεχνολογίες και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Οι ψηφιακές αναπαραστάσεις αποτελούν τα νέα εργαλεία απεικόνισης στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό με στόχο την απεικόνιση υλοποιημένου φυσικού χώρου, για την προαπεικόνιση σχεδιαστικής σύλληψης φυσικού ή δυνητικού χώρου και για την διαγραμματοποίηση χωρικών σχέσεων και δεδομένων.

Οι αλλαγές που επιφέρουν τα ψηφιακά μέσα στην αρχιτεκτονική αντίληψη, σκέψη και πράξη, διεγείροντας εύλογα τον ενθουσιασμό αλλά και την επιφυλακτικότητα, πρέπει να χαρτογραφηθούν ώστε να γίνει εφικτή η αποτίμησή τους. Η διερεύνηση της στοχαστικής αξιοποίησης αυτών των αλλαγών στην αρχιτεκτονική προσφέρει ένα γόνιμο πεδίο συζήτησης. Όμως οι νέοι δρόμοι που ανοίγουν οι ψηφιακές τεχνολογίες απαιτούν και τη ωρίμανση μιας συνείδησης που δεν θα παρασύρεται από την εικονολαγνεία που καλλιεργούν και δεν θα βραχυκυκλώνεται από τις ευκολίες που προσφέρουν.

Παράλληλα με τα συμβατικά αντικείμενα της αρχιτεκτονικής έχουν διαμορφωθεί στο σύγχρονο τεχνολογικό περιβάλλον και νέα τοπία σχεδιαστικής δικαιοδοσίας (σχεδιασμός στο διαδίκτυο, πολυμεσικές εφαρμογές, δυνητικά περιβάλλοντα) αποδεσμευμένα πλήρως από την υλική πραγματικότητα. Σε αυτά η αναπαραστατική λειτουργία είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για την υπόστασή τους, εγκαταλείποντας έτσι ολοκληρωτικά τον αναφορικό χαρακτήρα της και δημιουργώντας νέες εκκρεμότητες γύρω από τα όρια του πραγματικού και την σημασία της βιωμένης χωρικής εμπειρίας.

Μιλώντας για την αναπαράσταση μέσα από όλες τις παραπάνω θεματικές περιοχές εξετάζουμε τελικά το πεδίο όπου συντελείται για την αρχιτεκτονική η συνεχής τριβή του νοητού με το υλικό, του ιδανικού με το ρεαλιστικό ή του φευγαλέου με το σχηματισμένο. Μπορεί η ιδιοσυστασία αυτού του πεδίου να μην προδιαγράφει το αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα αλλά επηρεάζει τις συνθήκες κύησής του.

Πρόλογος της έκδοσης από τους: Κώστα Μανωλίδη, Γιώργο Παπακωνσταντίνου και Βάσω Τροβά.